Puszcza Białowieska i biota porostów

Puszcza Białowieska, z uwagi na wyjątkowy charakter kompleksu, wyróżnia się obecnością najlepiej zachowanych na polskim niżu zbiorowisk leśnych, której biota porostów została stosunkowo dobrze poznana. Danych dostarczyły liczne badania, których początki sięgają XIX wieku.

Porosty należą do królestwa grzybów i są grupą organizmów o bardzo dużym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego. Jednocześnie są najbardziej wrażliwe na współczesne przemiany antropogeniczne środowisk przyrodniczych. Wśród gatunków występujących w Polsce jest wiele gatunków zagrożonych wymarciem.

„Ikona” ochrony porostów w Polsce

Jednym z flagowych gatunków porostów jest granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria) To „ikona” ochrony porostów w kraju, ze względu na urodę, łatwość zaobserwowania jego plech i bezdyskusyjną identyfikację. Jest gatunkiem o bardzo dobrze poznanej biologii i ekologii. W ciągu ostatnich 20 lat powstało około 200 artykułów na jego temat, z których jedynie część została zacytowana w niniejszym artykule. Ponieważ rośnie głównie w starych, nie podlegającym zaburzeniom lasach, gdzie często towarzyszą mu inne rzadkie gatunki porostów o podobnych wymaganiach ekologicznych, uważany jest za gatunek parasolowy.

W nadleśnictwach Puszczy Białowieskiej (Białowieża, Browsk, Hajnówka) ustanowionych jest aktualnie 136 stref ochrony gatunkowej o łącznej powierzchni około 418 ha, na których znajduje się 278 stanowisk granicznika płucnika. Dodatkowo wiele stanowisk zlokalizowanych jest w rezerwatach przyrody, w których nie tworzy się stref ochrony gatunkowej.

Porost rośnie na korze drzew, głównie liściastych, przede wszystkim na klonie (w tym jawor), grabie, buku, jesionie, dębach (szypułkowym i bezszypułkowym), lipach (drobnolistnej i szerokolistnej). Znacznie rzadziej podłożem jest olsza, brzoza, osika, wierzby, wiąz i jarzębina, wyjątkowo notowano go z kory drzew iglastych (świerk, jodła, sosna).

Wyjątkowe stanowisko w Nadleśnictwie Białowieża

Nowe stanowisko stwierdzone na terenie Nadleśnictwa Białowieża dowodzi, że do forofitów granicznika płucnika (drzew, na których rośnie porost) należy dodać także jabłoń domową (Malus domestica). Do tej pory porost nie był podawany w krajowej literaturze z tego gatunku drzewa.

Oprócz gatunku drzewa, na którym został stwierdzony granicznik płucnik, nowe stanowisko porostu zadziwia także swoją lokalizacją. Jabłoń rośnie na otwartej przestrzeni, dawnym poletku łowieckim, obecnie śródleśnej łące wykaszanej w ramach planu ochrony lub programów ochrony gatunkowej. Jabłoń rośnie w zachodniej części polany, około 20 m od zachodniej ściany lasu, około 40 m od ściany południowej oraz około 25 m od ściany północnej. Ekspozycja plech porostów jest północno-zachodnia. Największa plecha ma wielkość około 17 cm i znajduje się na wysokości około 2 m. Na drzewie znajduje się ponadto kilka mniejszych plech w wielkości od 2 do 10 cm zlokalizowanych do wysokości około 3,5 m. Mając na uwadze, że największa plecha jest zbliżona do 20 cm, należy stwierdzić, że powstawała ona około 25 lat.

Stanowisko granicznika płucnika na jabłoni domowej znajduje się na terenie rezerwatu przyrody Podcerkwa i nosi nazwę Polana Berezowo. Śródleśna polana ma powierzchnię około 2,5 ha, w kształcie odwróconej litery „L”. We wschodniej części rośnie mocno rozłożysty dąb, co świadczy o tym, że miejsce to jest „otwarte” od co najmniej 150 lat. Brzegi polany wytyczają drzewa o wymiarach pomnikowych.

Co więcej wiemy?

Badania i zebrane informacje potwierdzają, że pomimo, że granicznik płucnik jest gatunkiem porostu silnie zagrożonym lub wymarłym na większości terytorium Polski to w Puszczy Białowieskiej znajduje dobre warunki  i  występuje tam dosyć często.

Jak wskazuje niniejsza obserwacja, granicznik płucnik nie jest aż tak stenotopowy (wysoce wyspecjalizowany, o wąskiej tolerancji ekologicznej) jak powszechnie się uważa i potrafi w pewnym zakresie przystosować się do zmian warunków siedliskowych. Efektem przeprowadzonych badań jest udokumentowanie szerszej niszy ekologicznej granicznika płucnika, co wskazuje na potrzebę dalszych badań i ewentualnego zrewidowania poglądu na temat wymagań ekologicznych i sposobów ochrony gatunku w Polsce.